ADAM   MICKIEWICZ


            życie - twórczość- tradycja 

Najwybitniejszy twórca romantyczny, poeta, publicysta, działacz polityczny, wizjoner. Urodzony 24 grudnia 1798 r.w Zaosiu koło Nowogródka - zm. 26 listopada 1855 r. w Konstantynopolu.
Studiował w Uniwersytecie Wileńskim, potem uczył w szkole powiatowej w Kownie. Był jednym z założycieli i aktywnym działaczem tajnego patriotycznego Towarzystwa Filomatów, za co został aresztowany wraz z grupą przyjaciół i uwięziony w klasztorze Bazylianów w Wilnie (1823-1824). Lata 1824-1829 spędził w centralnej Rosji, w Odessie, Moskwie i Petersburgu, gdzie wszedł w środowisko elity postępowej inteligencji rosyjskiej. W 1829 wyjechał w podróż po Europie. Zwiedzał Niemcy, Szwajcarię i Włochy, w Berlinie słuchał wykładów Hegla. Nawiązał liczne kontakty w międzynarodowym środowisku artystycznym. Po wybuchu powstania listopadowego w 1830 bezskutecznie usiłował wrócić do kraju. Od 1832 mieszkał w Paryżu, z przerwą na pobyt w Lozannie (1839), gdzie wykładał literaturę łacińską, oraz w Rzymie (1848), gdzie próbował uzyskać poparcie papieża Piusa IX dla ruchów wolnościowych tzw. Wiosny Ludów.

Życie poety w Paryżu było trudne. Brakowało mu stałych źródeł dochodów. Środowisko emigracyjne rozsadzały spory polityczne. Przez pewien czas Mickiewicz uczestniczył w życiu publicznym, współpracował m.in. z Towarzystwem Literackim i Towarzystwem Narodowym Polskim. W 1833 był redaktorem i publicystą "Pielgrzyma Polskiego". Przyjaźnił się m.in. z ks. H. de Lamennais, Ch. de Montalembertem, G. Sand. W 1834 ożenił się z Celiną Szymanowską, co pogłębiło jego kłopoty życiowe: urodziło się sześcioro dzieci, a żona zapadła na chorobę umysłową. Mickiewicz odsunął się od działalności publicznej aż do roku 1840, kiedy to objął nowo powstałą katedrę literatur słowiańskich w College de France. Wraz z J. Micheletem i E. Quinnetem stanowili w College opozycję demokratyczną wobec monarchii lipcowej. W 1841 poeta związał się z kołem Towiańskiego, przywódcy sekty głoszącej nowe objawienie i odrodzenie życia duchowego (takich religijnych sekt było wówczas we Francji kilkadziesiąt). Propaganda towianizmu, a jeszcze bardziej - radykalne poglądy polityczne i społeczne były przyczyną zawieszenia go w funkcji profesora.

Podczas pobytu w Rzymie w 1848 Mickiewicz utworzył Legion Polski na służbie walczącej Lombardii. Jego cele i pogram wyłożył w tekście SKŁAD ZASAD. Potem wraz z grupą Francuzów i emigrantów założył pismo "La Tribune des Peuples" o radykalnym programie społecznym. Wskutek interwencji ambasady rosyjskiej pismo zostało zawieszone, a Mickiewicz - po zamachu stanu w 1851 - poddany nadzorowi policyjnemu. Ostatnią akcją patriotyczną poety była próba sformowania Legionów Polskich do walki z Rosją po przystąpieniu Francji do wojny krymskiej. W tym celu przybył do Stambułu we wrześniu 1855, gdzie niespodziewanie zmarł. Został pochowany we Francji na polskim cmentarzu w Montmorency. W 1900 trumnę uroczyście przeniesiono do sarkofagu w katedrze wawelskiej.

Mickiewicz pozostawił ogromną i zróżnicowaną spuściznę literacką, obejmującą lirykę, poematy epickie, dramaty, publicystykę, w tym wiele fragmentów i utworów niedokończonych. Po wczesnych próbach utrzymanych w konwencji klasycystycznej opublikował w 1822 "Poezje", t. I, które uznaje się za początek polskiego romantyzmu (II wyd. rozszerzone - 1829). W "Przedmowie" i balladzie ROMANTYCZNOŚĆ sformułował nowy program literatury odwołującej się do wierzeń i wyobrażeń ludowych, świata uczuć i wyobraźni przeciwko "mędrca szkiełku i oku", wrażliwości na przyrodę i obecność "niewidzialnego". W poezji tej zatarte zostały sztywne granice gatunków, wykorzystana została poetyka klechdy, ballady i dumy (najbardziej znane utwory to wspomniana ROMANTYCZNOŚĆ, ŚWITEŹ, ŚWITEZIANKA, TRZECH BUDRYSÓW, PARYS).

Tom II "Poezji" (1823) zawierał DZIADY cz. II i IV oraz poemat historyczny GRAŻYNA. POWIEŚĆ LITEWSKA. Ta wywodząca się z tradycji scottowsko- byronicznej epicka opowieść o litewskiej księżnej, która w przebraniu mężczyzny staje na czele walki z Zakonem Krzyżackim jest pierwszą próbą wykreowania romantycznego pojęcia patriotyzmu i ojczyzny jako lokalnej wspólnoty.

W 1829 w wyniku podróży po Rosji opublikował Mickiewicz SONETY (Krymskie i Odesskie), które w wyrafinowanej klasycystycznej formie opisywały mistyczne poczucie jedności z przyrodą, przeżycie jej jako sacrum.

Ogłoszony w 1828 KONRAD WALLENROD. POWIEŚĆ HISTORYCZNA Z DZIEJÓW LITEWSKICH I PRUSKICH jest wzorem romantycznego poematu historycznego: akcja osadzona w XIV w., staranny koloryt lokalny, bohater uwikłany w sprzeczne systemy wartości. Opowieść o Wielkim Mistrzu Krzyżackim, który odkrywa swoje litewskie korzenie i kierowany patriotycznymi uczuciami doprowadza do klęski Zakonu, sprzeniewierzając się tym samym honorowi i kodeksowi rycerskiemu odczytywana była jako metafora konfliktu moralnego przeżywanego wówczas przez uczestników spisków patriotycznych. Fragmenty poematu: POWIEŚĆ WAJDELOTY i ALPUHARA zyskały autonomię i funkcjonują w żywej tradycji poetyckiej (wciąż ulubione utwory w konkursach recytatorskich).

W Dreźnie (1832) powstały DZIADY cz. III. Wraz z wcześniejszą cz. II i IV tworzą całość charakterystyczną dla dramatu romantycznego: fragmentaryczną, luźno skomponowaną, niejednolitą stylistycznie. Cz. II i IV nawiązują do pogańskiego obrzędu wywoływania duchów zmarłych. Przedstawiają ludową wiarę w jedność świata widzialnego i niewidzialnego i możliwość wzajemnej ingerencji oraz aprobatę dla prostego, intuicyjnego kodeksu moralnego. Cz. IV kreuje także jedną z wersji bohatera romantycznego - nieszczęśliwego kochanka (Gustaw). Cz. III osadzona jest we współczesnych Mickiewiczowi realiach, nawiązuje do uwięzienia i procesu młodzieży filomackiej. Dzieje się w celach więziennych i w salonach carskich urzędników. Cz. IV i III łączy osoba bohatera: nieszczęśliwy kochanek Gustaw przeistacza się w Konrada - patriotę i buntownika. Kulminacyjnymi fragmentami tej części są tzw. Wielka Improwizacja (monolog Konrada skierowany przeciwko Bogu, który dopuszcza do zbrodni na narodzie) oraz Widzenie ks. Piotra (w pokorze i miłości bożej doznaje on wizji przyszłej odrodzonej Polski). Ostatnią częścią DZIADÓW drezdeńskich jest epicki USTĘP skierowany przeciw carskiemu despotyzmowi, a zakończony wierszem DO PRZYJACIÓŁ MOSKALI.

W Paryżu Mickiewicz napisał i opublikował (1834) bodaj najważniejsze swoje dzieło: PAN TADEUSZ CZYLI OSTATNI ZAJAZD NA LITWIE. HISTORIA SZLACHECKA Z ROKU 1811 WE DWUNASTU KSIĘGACH WIERSZEM. Wykorzystując m.in. tradycje powieści historycznej, powieści poetyckiej, eposu, poematu opisowego, stworzył "poemat narodowy" jedyny w swoim rodzaju, nie mający odpowiednika w literaturze. Posługując się różnorodnymi konwencjami, używając liryzmu, patosu, ironii, realizmu, odtworzył świat szlachty litewskiej w przededniu nadejścia armii napoleońskiej. Barwny korowód sarmatów, skłóconych często i intrygujących jednoczy się w poemacie w poczuciu więzi patriotycznej w nadziei na rychłe odzyskanie wolności. Jednym z głównych bohaterów poematu jest otoczony tajemnicą ksiądz Robak, emisariusz napoleoński, w przeszłości - jak się okazuje - szlachecki zawadiaka odkupujący grzechy młodości służbą ojczyźnie. Zakończenie poematu przepojone jest radością i nadzieją, której - jak autor już wiedział - historia nie potwierdziła. Dzieło miało służyć "pokrzepieniu serc" w oczekiwaniu na lepszą przyszłość.

Z ważniejszych utworów Mickiewicza warto jeszcze wymienić pisane w latach 1839-40 tzw. liryki lozańskie - cykl wierszy przepojonych mistycznym poczuciem jedności z przyrodą, zawierających refleksję nad czasem, wiecznością i przemijaniem. Teksty publicystyczne Mickiewicza wpisane są w nurt romantycznego mesjanizmu, obecnego również m.in. w myśli francuskiej (Saint-Martin, de Maistre, de Lamennais, saint-simoniści) oraz w filozofii i literaturze niemieckiej. Różne nurty mesjanizmu łączyło przekonanie, że po okresie cierpień i chaosu nastąpi Wielka Przemiana, porównywalna z powtórnym przyjściem Zbawiciela, a przyniesie ona wcielenie zasad chrześcijańskich w życie społeczne i polityczne. W różnych wersjach mesjanizmu rola odkupiciela miała przypaść bądź wybitnym jednostkom, bądź zbiorowościom.

Wątki mesjaniczne, obecne już wcześniej (głównie w III cz. DZIADÓW) wyłożył Mickiewicz w dziele KSIĘGI NARODU I PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO (1832). Wydane w postaci książeczki do nabożeństwa, odwołujące się do stylistyki biblijnej, miały być KSIĘGI pociechą i wskazówką dla licznych emigrantów przybyłych do Francji po upadku powstania listopadowego (rozdawane były bezpłatnie). Poeta sformułował tu przekonanie o szczególnej przywódczej roli Polski w walce ludów z tyranią rządów, o jej obowiązkach religijnych i politycznych w dziejach ludzkości. Książka została potępiona w bulli papieskiej za używanie religijnych argumentów dla uzasadnienia radykalnego programu społecznego (m.in. uwłaszczenie chłopów, powszechne prawa obywatelskie, w tym dla kobiet i żydów).

Wykłady z College de France zostały wydane z notatek słuchaczy jako COURS DE LA LITTERATURE SLAVE (w całości w 1849). W I i II Kursie Mickiewicz omawiał literaturę polską, rosyjską, czeską i serbską w kontekście historii i kultury tych narodów, odkrywając ją dla intelektualistów zachodnich. W Kursie III przedstawiał - często polemicznie - literaturę mu współczesną. W Kursie IV powrócił do historiozofii mesjanicznej. Przedstawił tu własną wizję życia filozoficznego i religijnego Słowian. Wskazując na kryzys życia duchowego Europy zachodniej zdominowanej przez wąski racjonalizm, widział przeciwwagę w głębi duchowej Słowian, którzy przechowują "prawdy żywe" i zdolni są poprowadzić ludzkość do odrodzenia moralnego. Teraz jednak misja mesjaniczna została rozciągnięta na cały świat słowiański, a także na Francję, której przypadł tytuł "narodu czynu".

Twórczość Mickiewicza wywarła trwały wpływ na polską kulturę: na świadomość zbiorową, literaturę i sztukę. Przez dwa wieki była stałym elementem edukacji literackiej i wychowania patriotycznego. Jego poezja oddziaływała na język i wyobraźnię, znalazła nawet miejsce w mowie potocznej. Literatura XIX i XX wieku pełna jest metafor, cytatów i aluzji do dzieł Mickiewicza.Inspirował m.in. takich twórców, jak J. Słowacki, B. Prus, S.Wyspiański, S. Żeromski. Do dziś nawiązują do niego współcześni poeci, jak np. Cz. Miłosz czy T. Różewicz.

Konrad z DZIADÓW stał się archetypem polskiego bohatera tragicznego. DZIADY były wyzwaniem dla najlepszych polskich teatrów, a Wielka Improwizacja - dla najwybitniejszych aktorów. Każda inscenizacja jest wydarzeniem kulturalnym. (Najważniejsze spektakle: S. Wyspiański - Kraków 1901; L. Schiller - Lwów 1932, Warszawa 1934; K. Dejmek - Warszawa 1967; K. Swinarski - Kraków 1973. W 2000 w Brukseli A. Seweryn wystawił fragmenty w jęz. francuskim).

Podejmowano również próby przekładu PANA TADEUSZA na język teatru i filmu. W formie żywych obrazów wystawił go M. Kotlarczyk (Kraków 1945). A. Hanuszkiewicz stworzył serial telewizyjny (1970-71); w 1928 nakręcił film R. Ordyński, a w 2000 - A. Wajda. Film Wajdy zyskał duże uznanie w kinie światowym.

Mickiewicz inspirował także malarzy i grafików (ilustracje do jego utworów wykonywali m.in. Gerson, Andriolli, Smokowski, Lesser), kompozytorów (muzykę pisali m.in. Chopin, Moniuszko, Szymanowski, Paderewski, Czajkowski, Rimski-Korsakow).

Sama osoba Mickiewicza, często przekształcona w symbol Poety-Wieszcza Narodowego, była tematem portretów, rysunków i medalionów (uwieczniali go m.in. Wańkowicz, Oleszkiewicz, Norwid, Delacroix).

Najsłynniejsze pomniki Mickiewicza znajdują się obecnie w Warszawie (C. Godebski), w Krakowie (T. Rygier), w Poznaniu (B. Wójtowicz) i w Paryżu (E. Bourdelle).

Duży wpływ wywierały także poglądy filozoficzne i społeczne Mickiewicza. Szczególne połączenie religijności, romantycznego nacjonalizmu i radykalizmu społecznego sprawiało, że powoływały się na niego różne ugrupowania polityczne - od lewicowych do skrajnie prawicowych. Jego mesjanizm słowiański miał duże znaczenie dla kształtowania się świadomości narodowej w krajach Europy środkowej i wschodniej, pozbawionych własnej państwowości.

W aktualnych dyskusjach o kształcie przyszłej zjednoczonej Europy przywoływany jest Mickiewicz jako prekursor wizji federacji wolnych narodów i obywateli oraz twórca idei ojczyzny jako wspólnoty zbudowanej na poczuciu więzi kulturowej i systemie wartości. Wątki te obecne są w wydanej w Paryżu (2001) księdze zbiorowej "Le Verbe et Histoire. Mickiewicz, la France et l'Europe".

Liczne pamiątki po Mickiewiczu znajdują się w Bibliotece Polskiej w Paryżu, w której syn poety Władysław założył w 1903 muzeum jego pamięci.

Utwory Mickiewicza, w całości lub we fragmentach, były wielokrotnie przekładane na ponad 20 języków. Literatura dotycząca Mickiewicza jest ogromnie bogata i wciąż się powiększa.